Чехтердин француз багы

Англис багы каралбай калгандай, жапайы сымал багылса, ар бир жалбырагы таралып, тегизделип, Версалдагыдай тептегиз жолдор салынып, кыз баладай кооздолуп, жасалгаланган бакты чехтер француздардыкы деп санашат. Прагадан түштүктө 40 чакырымдай жердеги Добриш кыштагындагы бул бак 17-кылымдан бери сүрөттөгү ак сарайга ээлик кылган, коммунизмдин убагында тарттырып жиберип, кийин реституцияда кайра алган Колерадо-Мансфелддердин үй-бүлөсүнө таандык. 2005те кайра курулуп, азыр ак сарайдын бир тарабы мейманкана, бир тарабы музей, ресторан, кафе. Күн бүркөк, суук экенине карабастан, ишемби эмеспи, көп киши жүрдү. Журналисттик күбөлүктү кабыл алышкан жок, жеке менчик музей деп. 100 крондон (6 долларга чукул) билет алып кирдик. Праганын айланасы бүт эле ак сарай, көк сарайлар белем.

Балка баатыр

Жанна Д'Арк 20 жашында кол курап, аскер баштап, жергесин британдардан коргоп калганы менен дүйнөгө кеңири таанылган. Анын ал боз ат минген айкели Парижден түштүктөгү өзү туулган Орлеан шаарында турат. Француздарда андан башка да баатыр кыздар бар экен. Алардын бири Жанна Балка Буве шаарында жарык дүйнөгө келген, ал туулган үй турган көчө азыр анын ысмында. Буведе Жанна Балкага (Jeanne Hachette) арналган фестивалдан жарнаманын бирине көзүм түштү. Тилекке каршы фестивал өтүп кеткен экен. 15-кылымда жашап өткөн кыз шаарын коргоп, душмандарына каршы балка көтөрүп чыккандагы эстелиги шаардын борборунда турат.

Европадагы эң бийик чиркөөдөн бир шиңгил музыка

Европадагы эң арзан аба каттамдарынын бири словакиялык Skyeurope кризиске кептелгенде, венгрлердин Wizzair аба каттамы ага конкурент болуп чыкты. Бул каттамдын билеттери эмнеге арзан десеңиз, ал борбор калаалардан алысыраак жайгашкан аэропортторду пайдаланат экен. Мисалы Парижге учсаңыз, Wizzair сизди андан 80 чакырым аралыктагы Бове шаарына алып барып таштайт, Парижге автобус менен бир жарым саатта жетип келесиз. Жолдордо тыгын көп өлкөдөбул анча деле узак эмес. Экинчи дүйнөлүк согушта дээрлик тып-тыйпыл болгон Боведе(французча Bevauvais) саналуу гана имараттар аман калган. Алардын бири Ыйык Петрдин чиркөөсүн Европадагы эң бийик чиркөө дешти. Бул видеодо анын асман тиреген шыбын орган музыкасынын коштоосунда карап отуруп тартып алдым.

Чолпонбайдын амбразура

Балким архивдерде Чолпонбай Түлөбердиев Москванын алдында немистердин кандай амбрзурасына бой таштаганы тууралуу документ, сүрөттөр сакталып калгандыр. Бул баатырдын эрдиги тууралуу китептен гана окугандыктан, Британия менен жээктеш Францияда Ла-Манш кысыгын бойлото орнотулган Экинчи дүйнөлүк согуштан калган амбразуларды көргөндө жүрөк болк этти. Немистер Союздаштарын чабуулуна даярданып, жээк бойлото ар 50 метр сайын курган бункерлердин үчөөсүн Диептин жанынан көрдүм. Алар бетондон ушунча бекем, калың салынган экен, эмгиче бузулбай турат. Эң бийик чокудагы бункердин ичине кирдим. Кадимки 3-4 бөлмөлүү батирдей бар, шыбы адам басканга болоорлуктай бийик. Эң төркү бөлмө деңизди карайт, болгондо да узатасынан тешилген көзөнөктөн бүт кысык колго салгандай көрүнүп турат. Азыр акыр-чикир толгон бункерди музейге айландырса болчудай, бирок мындай бункерлер миңдеген чакырым аралыкта сансыз көп болсо,кайсы бирине жетишмек эле деп ойлодум.

Ушунчалык да узун аталыш болот экен

Бул жазуу көчөнүн аталышы экенин дароо баамдаш кыйын. Котормосу: "Франциянын Ички Күчтөрүнүн 2-баталонунун 5-отряды атындагы көчө, 12-август, 1944-жыл".

Мында нацисттик Германиянын (les Boches деп аталган) куралдуу күчтөрүнө (анча-мынча) каршылык көрсөткөн Франциянын эл аралык армиясынын cocorico атыккан аскерлери тууралуу сөз жүрүп жатат. Мындай күчтөргө айтылуу Түркестан легионунун немистерден качкан аскерлери да кошулган болсо таң калбайт элем.

Бриттани Экинчи Дүйнөлүк согушта немистер басып алган аймактардын катарына кирген. Немистер Франциянын бүт батыш деңиз жээгин көзөмөлдөп турушкан. 1944-жылдын июнунда Союздаш күчтөр немистердин коргонуу чептерин бузуп, Норманди (Британиден батыштагы дубан) аркылуу чабуулга өтүшкөн.

Бул узун аталышты мен Бриттанинин Ердевен деген айылына жакын жердеги эс алуу паркына кире бериштен көрдүм. Французча чечмелегенде: Rue de la 5ème compagnie du 2ème bataillon des Forces Françaises de l'Intérieur.

Үлүл да тамак турбайбы

Кытайлар курт-кумурсканы деле жей берет деп айтышат эмеспи, ал эми кыргыздар жутчулуктун маалында да балык кармап жешчү эмес дешет. Балыкты курт-кумурскадай эле көрсөк керек. Бирок Арал деңизинин боюнда жашаган бизге тууган кара-калпак эли конок келсе балык союп коноктойт. Ал сыңарында, мен да деңиз жандуу элдердин тамагын көрөйүн дедим. Өзүм барып, деңиздин жээгинде суу тартылганда таштардын бетинде калган үлүлдөрүн чоңдорун терип келдим. 6 мүнөт туздуу сууга бышырдым. Майонез менен желет экен, ага ак шарап ылайык. Даамы креветка эле окшош (мага жакты). Үлүлдү французча "escargot" (эскарго) деп аташат. Үлүлдү узун ичке айры (вилка) менен сайып, акырын бурап туруп, тартып алыш керек экен, меники көбүнчө куйругу ичинде калып калып атты.

Көөнө кеме кароосу

Европанын Атлантика мухитин караган батыш кылаасында ар кыл кеме-кайык кароолору такай өтүп турат. Кыргызга тоо-таш кандай ыйык болсо, суудан балык, кит кармап, кезегинде айрымдары жаңы аралдарды ачкан, Латын Америкасын, Азияда элдерди басып алган, Африкадан кул ташып, байлыкка тунган бул элдер үчүн да суу ошончолук баалуу. Жолдуу болуп, эки жылда бир болуучу байыркы көөнө кемелер кароосуна туш келдик. Локмариаке деген жарым аралдын аркы-берки тарабы бүт элге толгон, 2 миңдей кеме келди, француздардын, Швециянын желегин көрдүк, калгандарын көрө алган жокмун, алыс болуп. Бул сүрөттө кайыкчылар суунун агымына туруштук бере албай, биз турган тарапка сүрүлүп кетип, кайра терең сууга кайтышты. Кубанып, бизге кол булгашты, биз да "бали, бали" деп жардап турдук.

Келттердин балбалдары

Бул видеодо - Бриттанидеги долмендер, кыргыз, түрк элдериндеги балбал таш сыңарында. Британияны жана азыркы Франциянын түндүк-батыш кыйырын кылымдардан миңдеген жылдардан бери жердеген келттер таштан ар кандай эстеликтерди тургузушкан. Ташты чекпестен, аларды кеңири аянтта жайгаштырышкан. Максаты балким күндүн качан чыгаарын аныктоо болгон. Балким ал жерлер сыйынуу жайы же күмбөз болгон. Мындай комплекстердин эң атактуусу Англиядагы Стоунхеж (Stonehenge, Wiltshire). Бүгүнкү келттер бул эстеликтерди көздүн карегиндей тутат дешет.

Кытайдагы "түрк мигранттары" жана башкалар

Ма Тиаң жакында Прагадагы жазуучулар фестивалына катышты (www.wpf.cz). Кытайлык диссидент жазуучу. Анын "Кызыл чаң" деген китебин окудум. Чыгыш Түркстанды такыр билбейт окшойт. "Кытайдын эң батыш кыйырында (Шинжаңда)саясий айыпкерлер жана түрк мигранттары (!) жашайт" деп жазыптыр. Анын күндөлүгүндө тартылган картада Тенгири деген тоо кыркасы бар экен, ал эми Ордос чөлү болжолу түрк-монголдордун "ордо" деген сөзүнөн бейм. Мени анын улуттук азчылыктарга кызыкканы кызыктырды. Атайын бүт Кытайды түрө кыдырып, улуттук азчылыктардын өкүлдөрү менен таанышат. Гон-Конгго жакын жердеги Ли деген элде кыздарын хан кытайлар көз артпасын деп беттерин татуировка менен боеп койчу экен. Ли элинин өкүлдөрүн хан кытайлар зоо-парктакыдай темир торго салып алып, бир ирет 3 ай элди кыдырткан күндөр өткөн экен. Дагы бир элде кыз боюна бүтмөйүнчө күйөө албайт экен, согончогу канабаган кыздарды ата-энеси кепеге камап салышат экен. "Кытайда ар кыл элдер жашайт, муну билбеген адам Кытайды билбейт" деп жазат Ма Тиаң.

Британ куймагы

Мынча болду, crêpe - же орустар "блинчик" атаган куймактан ооз тийиңиз! Болгондо да Бриттанидеги (Британия менен алмаштырып албаңыз) нагыз crêpe-тен. Бир гана жери, бир кишиге болгону бирди гана сунушат экен. Мунусуна ич эттен жасалган колбасадан бир кесим, бир жумуртка салынган. Жакшы жери, десертке да куймак алсаңыз болот. Аны балмуздак, кыйма, бал менен беришет. Крепке албетте сидрдин эң мыктысын алыңыз. Креп 6-10 евро (бир порциясы), сидр 3-7 евро (бир шишеси). Анан креп-ыр угуңуз!

Сидр - британ суусундугу

Сидр - алмадан жасалган, кваска окшош ичимдик, алкогол аз болгондуктан суусундук деп койсо деле болгудай. Эң ширин сидрди Бриттаниден ичтим. Болгондо да нагыз бриттани куймагы - креп менен. Сидрди көрсө чай куйгандай, чыныга куюп ичиш керек экен.

Кызыл сарайдын уламышы

2008дин жайы. Прагадан 100 чакырымдай жердеги бул сарай (červena Lhota) убагында ак эле сарай болгон экен, бирок бир жолу анда жашаган ак сөөктүн аялы чаң салып, күйөөсү аны терезеден ыргытып ийген экен. Ошондо аял үйдүн сырткы дубалына урунганда кан жая берип, ал так такыр кетпей койгондо үйдү бүт кызылга боеп койушкан имиш. Дегинкиси чехтерде терезеден ыргытмай илгертеден "салт" - 20-кылымда да белгилүү адамдарды ушул жол менен көзүн тазалашкан. Кызыл Лхотанын уламышы эл оозундагы кеппи, же туристтерди тартуунун амалыбы ким билет, бирок анын айланасындагы көлмөдө кайык менен сейилдеген мага жакты...

Сырдуу чеп

Австрия менен Чехиянын ортосундагы токой тилкесинде баратып, жолдон адашып калдык. Картада коргоого алынган парктын чегин сейил жолу деп алыппыз. Бир аяк жолду улам жоготуп, кайра таап, кырдан кырга өтүп келатсак, токойдун арасынан батып бараткан күнгө чагылышып, таштан салынган чептин сөлөкөтү көзгө урунду. Картадан карасак, Кайа чалдыбары (Ruine Kaia) экен. Европада ар дөбөнүн башында эле заңкайган чептерди кура беришкен, бирок согуш техникасы өнүккөндөн кийин, чепте баш калкалоо мүмкүн болбой калган, ошондон кийин европалыктар тоо чокусуна чеп салганды токтотушкан. Бул чепти айланып карап, киришин зорго тапсак, эки катар дарбазасы кулпуда экен. Көп чептен айырмаланган түнт токойдогу сырдуу Кайанын элесин дале унута албайм.

Беш кабаттуу шарап жайы

Мына ушул эски храмдын алдында Европадагы эң ири, беш кабаттуу (!) вино сактоочу кампа жайгашкан. Төмөнкү Австриянын Ретс деген чакан шаарынын так борборундагы бул жай Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин коңшулаш Чехословакия менен чек ара жабылып, соода жүрбөй калгандан кийин пайдаланылбай калган. Азыр мында музей бар, 7 евро төлөп кирсеңиз болот. Эң төмөн жеринде 12 градус гана жылуу. Айланып чыккандан кийин, шарап сунушат. Ошол эле жерден каалаган виноңузду алсаңыз болот, баасы фермерлерден алганга караганда 2-3 эсе кымбат.

Бул жерде музейден айрым көрүнүштөр:

http://janyl.webng.com/janyl/album/Retz%20wine%20celler/?id=22187

Лицинин "козусу"

Лицци бизге Остерде (орустарда Пасха, Батышта Easter, немистерде Oster), башкача айтканда, Иисус Христос кайра жаралган күнүндө ушул козусун "сойду". Абдан таттуу экен. Ал эми тамак бергенде кадимки эле байчечекей, бакчасындагы дагы башка жайнаган гүлдөрдү салат деп берди. Шырдак менен кийиздин билерманы көрсө австриялыктардын да салтын сактайт экен. Андан кийин "шпагетти бологнезе" болду (Болонь спагеттиси), ал эми суусундукка Төмөнкү Австриянын атактуу шарабы куюлду. Түркүн винону Лиццинин жүзүм өстүргөн фермер коңшуларынан алдык.

Сүрөттө: Лицци Майрл

Остерде жумуртка бойошот, сүрөттө "козунун" алдындагы көк түстүү жумуртканы Лицци атайын конокторго деп боеп коюптур. Жумуртка бойогон перси элинде да бар. Менин ирандык кесиптешимдин өспүрүм уулу Ноорузга карата жумуртка боеп жатканын көрүп катуу таң калгам. Кичинемде Бишкекте жаз келгенде эле чыт жоолук салынган орус кемпирлер "Иисус воскрес, воистину воскрес" деп боелгон жумуртка таркатышчу. Азыр ойлосом, бир да жолу ооз тийбептирмин, Иисус Христос деген ким болгонун деле билген эмесмин. Кийин билсем, христиандар Иисустун кайра жаралышын зороастрлардын байыркы майрамына (Ноорузга) тушташ белгилеп калышкан экен.

Түркмөн сүрөтчүсүн тааныткан Эмка

Феврал болчу. Огулбүбү (париждик журналист, түбү Түркмөнстандан) мага бир галереяны көрсөттү. Эмка Токар Тугуров деген атактуу түркмөн сүрөтчүсү менен Париждеги Сүрөтчүлөр шаарчасында таанышып калат. Токар Эмкага сүрөттөрүн калтырып, көргөзмө уюштуралы дейт. Бирок Ашхабадга кайткандан көп өтпөй көз жумат. Мына эми сүрөткердин аманатын Эмка өз галереясына коюптур, жайында дагы чоң көрсөтмө болот деди.

Видеодо Эмканын Тугуров тууралуу айтканы:



Aрткы дубалда Токар Тугуровдун сүрөтү.

Даима (кризиске) дайым дайын

Февралдын аягы болчу. Даима менен Огулбүбү тааныштырды. Өзбекстандын сүрөтчү үйүнө чакырды. Сыртта кыжы-кужу, ал эми Даима Рахманбекованын батиринде жымжырттык өкүм сүрөт, кут түшкөн үйлөр ушундай болсо керек деп ойлодум. Кризис тууралуу сүйлөштүк. Францияда 20 жылдан бери жашаган Даима мындай кризистерге көнүп бүткөнүн айтты. Брюсселге көргөзмөсү болгону жатырптыр. Сүрөттө оңдо - Даима, солдо - Огулбүбү, түркмөн журналисти. Парижде мына ушундай кыздар бар экен!

Атактуу саякатчы менен жүздөшүү

Силван Тессонду француздар жакшы билет. Ал роман, аңгеме жазат, Ле Фигаро жана башка ири гезиттерге ар дүйшөмбүдө комментарийлери чыгып турат. Саякат китептери да кеңири таанымал. Париждеги саякат китептерин саткан Итинерер (http://www.itineraires.com/contact.php) китеп дүкөндө жаңы романына кол койду. Киши көп келди. Байкал жөнүндөгү сүрөт китебин да көрсөттү. Мурда Силвандын Борбор Азия боюнча атчан саякаты тууралуу фото-китебин көргөн элем. "Жарым мүнөт убактыңызды бөлүңүз" десем, буларды айтты:

http://www.itineraires.com/contact.php


Тессон видеодо: ""Бир ирет Борбор Азияны атчан кыдырдым, Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстан аркылуу өттүм. Кең талаа, тоо-таш, көчмөн элдин жашоосу мени өзүнө тартып турат. Анткени көчмөндөр эркин, жаратылышы кооз. Аттиң, француз болуп калганымды кара, көчмөн болсом гана деп өкүндүм, Борбор Азияны кыдыргандан менде ушундай арман калды."